Podstawy edycji dokumentu tekstowego.

Uwaga: przeglądasz tę stronę na urządzeniu o niewielkim ekranie (szerokość < 640px). Niektóre zamieszczone w artykule ilustracje i animacje mogą stać się nieczytelne po dopasowaniu ich do rozdzielczości tego ekranu.

Yestok.pl

Jerzy Moruś

© Wszystkie prawa zastrzeżone. Wykorzystanie całości serwisu lub jego fragmentów bez pisemnej zgody autora zabronione.

Jak sprawnie napisać pracę?



Porady i informacje zamieszczone na tej stronie dotyczą wyłącznie typografii opracowania a więc tego jak opracowanie powinno być tworzone. Przeglądając różne prace oraz uwzględniając własne doświadczenia przedstawiam kilka zagadnień na jakie należałoby zwracać uwagę podczas pisania. Niektóre z nich mogą wydawać się trywialne, ale przeglądając prace wielu studentów natknąłem się na nie nie raz.

Możliwości i łatwość wpływania na wygląd pracy napisanej przy pomocy edytora tekstowego takiego jak np. MS Word, WordPerfect, OpenOffice Writer czy innego, skłania wielu autorów do samodzielnego przygotowania takiego tekstu. Poniżej chciałbym przedstawić garść uwag, spostrzeżeń i porad, sugerujących jak powinna wyglądać dobrze napisana praca w aspekcie jej formalnego, a nie merytorycznego przygotowania. Rozwiązanie niektórych problemów podaję w odrębnych artykułach w działach dotyczących pakietów biurowych. Są to opracowania, których tematy znajdziecie Państwo spisie każdego rodzaju oprogramowania. W materiale odnoszę się do programu Word 2007 z pakietu MSOffice (bo tę wersję pakietu mam) i Writer z pakietów LibreOffice i OpenOffice.org.

Na początku zauważmy, że proces pisania pracy można i powinno się oddzielić od procesu edycyjnego. Wszelkie zmiany w wyglądzie tekstu wprowadzane ad hoc mogą w przyszłości znacznie utrudnić wprowadzanie zmian globalnych.

Dobrze byłoby zastanowić się nad wyglądem niektórych części naszej pracy. Jak będzie wyglądał tytuł, jak tytuł rozdziału, jak podrozdziału i ewentualnie dalsze podtytuły. Jak ma wyglądać zwykły tekst, jak cytaty (jeśli zostały przewidziane), jak będą np. pisane tytuły prac, na jakie się powołamy. Takich elementów może być więcej i często na początkowych etapach pisania nic o nich nie wiemy. Jeśli potrafimy określić nasze preferencje, możemy skorzystać z oferowanego przez wszystkie programy edycyjne systemu stylów, czyli wstępnie zdefiniowanych atrybutów przypisanych do całych akapitów lub znaków. Możemy korzystać z zaproponowanego zestawu stylów, możemy zmodyfikować istniejące style, dostosowując je do naszych potrzeb, możemy wreszcie utworzyć własne style.

Znaczenia stylów nie sposób przecenić. Wyjaśnię ich działanie na przykładzie. Załóżmy, że w wielostronicowej pracy wszystkie cytaty stanowią oddzielne akapity, napisane pismem pochyłym, z wcięciami z lewej i prawej strony. W wyniku wstępnego przeglądu lub konsultacji, postanowiono zmienić krój i odmianę czcionki, oraz zastosować inne wcięcia. Jeżeli w pracy wszystkie wspomniane miejsca były formatowane indywidualnie, to teraz należy każde takie miejsce znaleźć i indywidualnie poprawić. Jeżeli natomiast fragmenty, o których mowa zostały objęte działaniem jakiegoś stylu, to wystarczy zmodyfikować ten styl, zmieniając tylko te atrybuty stylu, które spowodują oczekiwane przez nas zmiany.

Za Wikipedią: http://pl.wikipedia.org/wiki/Akapit Akapit (od łac. a capite, dosł. od głowy, czyli początku) to podstawowy sposób dzielenia łamu na rozpoznawalne wzrokiem mniejsze fragmenty w celu zwiększenia czytelności tekstu. Jest podstawową jednostką logiczną dłuższego tekstu,składającą się z jednego lub wielu zdań stanowiących pewną całość treściową. Zadaniem akapitu jest wyraźne zaznaczenie nowej myśli w bieżącym wątku wypowiedzi.

Czasami jako synonimy akapitu są stosowane terminy: ustęp, werset oraz paragraf – znaczą one jednak coś innego i tylko w szczególnych przypadkach mogą być stosowane zamiennie z akapitem.

Pierwszy wiersz akapitu to wiersz akapitowy poprzedzony tzw. wcięciem akapitowym, czyli odsunięciem od marginesu. Ostatni wiersz akapitu to wiersz końcowy. Nie powinien być krótszy niż co najmniej podwójna wielkość wcięcia akapitowego. Z akapitem związane jest też pojęcie odstępu międzyakapitowego, zwiększającego odstęp między sąsiednimi akapitami. Odstęp ten może być tworzony automatycznie poprzez przypisanie stosownych atrybutów akapitowi, albo nieprofesjonalnie, poprzez wstawienie dodatkowego, pustego wiersza.

Tyle tytułem opisu dotyczącego organizacji tekstu. Sam proces pisania podlega także pewnym regułom.

Nie używamy spacji do uzyskania efektów wcięcia,wyśrodkowania czy innego wyrównywania tekstu.

Między wyrazami stawia się pojedynczą spację.

Nie używa się spacji do uzyskania efektu tekstu rozstrzelonego. Z punktu widzenia programu jest to bowiem sekwencja jednoliterowych wyrazów a nie pojedyncze słowo.

Znaki interpunkcyjne: kropka, przecinek, średnik, dwukropek,wielokropek, znak zapytania i wykrzyknik nigdy nie są poprzedzone spacją, natomiast po nich, zawsze występuje spacja.

Znaki obejmujące tekst, jak nawiasy czy cudzysłowy, zaczynamy po spacji i kończymy spacją, chyba, że występuje po nich znak kropki, przecinka lub inny wymieniony w poprzednim akapicie. Po znaku otwierającym i przed znakiem zamykającym nie wstawiamy spacji.

Myślniki, to według powszechnej opinii poziome kreski w tekście. W rzeczywistości myślnik to pauza lub półpauza. Krótka pozioma kreska, to dywiz. W zwykłych programach edycyjnych dywiz traktowany jest równorzędnie ze znakiem minus. Dywiz nie jest oddzielany żadnymi odstępami od tekstu, stanowiąc z nim jedną całość. Zapisujemy zatem: hokus-pokus, XV-lecie, Konstancin-Jeziorna albo ani mru-mru lub bara‑bara. Pauza i częściej stosowana półpauza, to kreska oddzielona z obu stron odstępami i stosowana np. między liczbami podającymi wartość przybliżoną np. „... co stanowi 56 – 60% populacji”. Pauzy (półpauzy) używamy również w dialogach literackich na początku wiersza, we wtrąceniach, w wyliczeniach wersowych, między wyrazami przeciwstawnymi np. w wyrażeniu „góra – dół to przeciwne krańce”. W edytorze MS Word pauzę wstawia się kombinacją klawiszy ALT+CTRL+minus, półpauzę zaś CTRL+minus (uwaga: minus to znak minusa na klawiaturze numerycznej, ten sam znak na klawiaturze alfanumerycznej to łącznik). MS Word ponadto rozpoznaje sytuację wpisania dwóch następujących po sobie znaków łącznika. Jeśli nastąpiło to bezpośrednio między dwoma literami, zamienia je na pauzę, jeśli dodatkowo poprzedzone i zakończone były spacją—na półpauzę. W programie Writer nie ma specjalnego skrótu klawiaturowego do wstawiania pauzy lub półpauzy. Mechanizm autokorekty zamienia jednak dwa kolejne znaki minusa lub łącznika na półpauzę a jeśli znaki te zostały wstawione bezpośrednio między litery – na pauzę.

Wielokropek z punktu widzenia edytorskiego to pojedynczy znak. MS Word wstawia znak wielokropka kombinacją ALT+CTRL+kropka, Writer nie ma takiego skrótu. Oprogramowania rozpoznają wpisanie trzech kolejnych kropek i zamieniają je na znak wielokropka.

Dzielenie wyrazów i przenoszenie słów. Edytory samodzielnie przenoszą wyrazy do nowej linii a jeśli włączona jest opcja dzielenia wyrazów potrafią je także podzielić. Takie przeniesienia przynieść mogą czasami niepożądany skutek. Na przykład w tekście: Karol Gustaw XIII, może nastąpić przeniesienie rzymskiej liczby XIII do nowej linii, co nie zawsze jest zgodne z intencją autora. Aby zapobiec takim efektom można użyć znaku tzw. spacji nierozdzielającej (czasami nazywanej „twardą spacją”). Znak ten zachowując odstęp między dwoma elementami jest traktowany jako nierozdzielny element takiej sekwencji. Taki znak wstawiamy kombinacją CTRL+SHIFT+spacja (w obu edytorach). Podobna sytuacja dotyczy opcji z dzieleniem wyrazów. Jeśli w tekście użyto dywizów, są one traktowane jako potencjalne miejsca podziału wyrazu jeśli – na skutek reorganizacji tekstu – taki podział byłby niezbędny. I to niezależnie od tego czy opcja dzielenia wyrazów jest włączona, czy nie. Word i Writer umożliwiają zarządzanie miejscami podziału. Analogicznie do „twardej spacji” można użyć „twardego łącznika” a więc znaku „zakazującego” podziału takiej konstrukcji w miejscu dywizu. W Wordzie wprowadza się go kombinacją CTRL+podkreślnik (czyli CTRL+SHIFT+łącznik) w Writerze ten efekt uzyska się zarówno kombinacją CTRL+SHIFT+łącznik jak i CTRL+SHIFT+minus. Można też wstawić znaki tzw. „łącznika opcjonalnego” a więc znaku wskazującego miejsce, w którym zgadzamy się na ewentualny podział wyrazu. Znak taki jest niewidoczny w tekście dopóki nie stanie się znakiem przeniesienia odpowiedniej sylaby wyrazu do nowej linii. „Łącznik opcjonalny” działa także wtedy gdy opcja dzielenia wyrazów jest wyłączona. Wykorzystuje się go wtedy, gdy jedna z konstrukcji tekstu jest bardzo długa i jej przeniesienie w całości, spowodowałoby powstanie bardzo dużego światła (czyli przerw między wyrazami) w poprzedzającym wierszu. „Łącznik opcjonalny” wstawiany jest w Wordzie kombinacją CTRL+łącznik. W programie Writer można wykorzystać zarówno CTRL+łącznik jak i CTRL+minus.

W tekstach należy unikać sytuacji kiedy na końcu wiersza pozostają jednoliterowe spójniki lub przyimki oraz gdy wyrazy te w tym miejscu zakończone są znakiem interpunkcyjnym, na przykład przecinkiem.

Należy unikać tworzenia dodatkowego odstępu między akapitami poprzez wstawianie pustego wiersza, a w szczególności nie należy metodą wstawiania pustych wierszy przechodzić do nowej strony. Taki sposób postępowania może bowiem znacznie utrudnić poprawianie tekstu. Wyobraźmy sobie np. stustronicową pracę, w której początki stron rozdziałów uzyskano pracowicie naciskając klawisz Enter. Wystarczy dopisanie tylko jednej linijki na początku tekstu, albo chociażby zmiana wielkości czcionek aby cała pracowicie przygotowana konstrukcja wymagała kolejnych modyfikacji. Jeżeli wymagane jest rozpoczynanie pewnego fragmentu od nowej strony, wstawiamy znak podziału strony kombinacją klawiszy CTRL+ENTER (oba programy edycyjne) lub wybierając opcję Podział strony na wstążce Wstawianie, w grupie Strony albo na wstążce Układ strony grupa Ustawienia strony, ikonka Znaki podziału opcja Strona (w Wordzie 2007) a w starszych wersjach Worda i innych edytorach (zazwyczaj) Wstaw – Podział strony (Writer – Podział ręczny...) i wybór rodzaju podziału. Pamiętajmy, że skoro wstawiliśmy znak podziału strony, to możemy go także usunąć klawiszem funkcyjnym DELETE lub BACKSPACE.

Nie należy dopuszczać do sytuacji, w której pierwszy wiersz akapitu będzie jednocześnie ostatnim wierszem strony. Wiersz taki nazywamy bękartem. Programy edytorskie mają specjalną opcję kontrolującą takie sytuacje. W MS Word jest to opcja Kontroluj bękarty i wdowy we właściwościach akapitu. Writer kontroluje ten element w okienku dialogowym „Akapit” w zakładce „Przepływ tekstu” nazywając go opcją Kontroluj sieroty.

Nie należy dopuszczać do sytuacji w której ostatni wiersz akapitu będzie jednocześnie pierwszym wierszem strony. Wiersz taki nazywamy wdową. Opcja kontrolująca takie wystąpienia jest wspólna z opcją dotyczącą bękartów.

Nie wydaje się aby przedstawiony powyżej materiał był tematem zamkniętym. Różne pytania, problemy czy wątpliwości zawsze będą towarzyszyły naszym zmaganiom z materią słowa pisanego. Warto więc szukać odpowiedzi w różnych źródłach. Na przykład na stronach http://polszczyzna.pwn.pl/ wydawnictwa PWN, czy choćby http://pl.wikipedia.org/wiki/Pomoc:Powszechne_błędy_językowe coraz bardziej rozbudowanego projektu Wikipedii.